Nöfnurnar Birta B. Kjerúlf (hún) og Birta Ósk (hán/hún) unnu í sumar sitthvor rannsóknarverkefnin um stöðu trans fólks í íslensku samfélagi. Bæði verkefnin voru styrkt af Nýsköpunarsjóði námsmanna og unnin í samstarfi við Kvenréttindafélag Íslands annars vegar og Stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands og Samtökin ´78 hins vegar. Ósk lagði áherslu á að greina félagslega stöðu kvára á meðan Kjerúlf skoðaði stöðu og réttindi trans fólks gagnvart stjórnkerfinu. En hvað þýðir að vera trans?

Trans regnhlífin

Trans er regnhlífarheiti yfir kynvitund sem samræmist ekki því kyni sem einstaklingi var úthlutað við fæðingu. Undir regnhlífinni eru trans konur, trans karlar og kvár. Kvár er tiltölulega nýtt nafnorð sem má líta á sem aðra regnhlíf undir trans regnhlífinni sem nær yfir allt fólk sem upplifir sig og skilgreinir á einn eða annan hátt utan kynjatvíhyggjunnar: kona-karl. Sís (stundum stafsett cís) er hugtak yfir öll hin, eða þau sem upplifa kyn sitt í samræmi við það sem þeim var úthlutað við fæðingu.

Samfélagið og kerfi gera ekki ráð fyrir trans fólki

Helstu niðurstöður beggja rannsókna voru þær að trans fólk mætir víðsvegar gölluðum kerfum sem ekki gera ráð fyrir þeim. Hópurinn er gerður ósýnilegur, hann er ýmist ekki nefndur eða honum jafnvel afneitað í almennri umræðu. Slík kerfi eru jafn ólík og þau eru mörg, allt frá því að vera tölvukerfi sem bjóða ekki upp á hlutlausa kynskráningu og þröngva kynsegin fólki í kynjuð box, yfir í að vera mun stærri í sniðum, t.d. heilbrigðis- og sjúkratryggingakerfið, skólakerfið, stjórnsýsla og vinnustaðir. Það er því miður raunin að málefni hópsins hafa ekki verið ofarlega á baugi hjá stjórnvöldum. Lög um kynrænt sjálfræði sem voru samþykkt árið 2019 voru stórt skref í réttindabaráttu trans fólks en þau voru engin töfralausn á þeim vandamálum sem það stendur frammi fyrir á hverjum degi.

Vandamálin eru fjölbreytt og finna má ítarlega útlistun á þeim í rannsóknarskýrslunum báðum. Til dæmis hvað varðar vandamál innan stjórnkerfisins má nefna að kvár hafa takmarkað ferðafrelsi sem fylgir hlutlausri kynskráningu, heilbrigðiskerfið reiðir sig á ýmsar kynbundnar reglur sem þjónusta trans fólk rangt eða alls ekki og málefni hópsins eru ekki í forgangi á borði stjórnvalda og því vanrækt. Önnur vandamál má finna í afstöðu samfélagsins í heild sinni til trans fólks og kvára. Þau eru til dæmis að fólk leggur sig ekki fram við að nota fornafnið hán og tala í hvorugkyni, leiðir málefni hópsins hjá sér og veldur það því að hópurinn verður ósýnilegur í samfélaginu og trans fólk þarf sjálft að berjast fyrir eigin tilveru.

Hvar liggur ábyrgðin?

Þá er lítið traust til staðar meðal trans fólks til stjórnvalda. Rekja má þennan skort á trausti til þessara gölluðu kerfa og takmarkaðs vilja stjórnvalda og ríkisstofnana til að fræða sig um og vinna að málefnum trans fólks og kvára. Það er ofsalega orkufrekt fyrir trans fólk að þurfa að verja tilverurétt sinn og fræða aðra daglega um hvað það þýðir að vera trans. Dæmi um þetta má taka úr heilbrigðiskerfinu þar sem trans fólki er gert að fræða starfsfólk sem sjálf eiga að teljast sérfræðingar. Þessu þarf að breyta. Þetta er verkefni sem ætti að vera á herðum forréttindameiri meirihlutahópsins: sís fólks. Sís fólk ætti fyrst og fremst að hlusta á og trúa trans fólki og sýna þeim virðingu með því að nota rétt fornöfn, nafn og kynja þau rétt. Sís fólk ætti einnig að fræða sig sjálft um málefni trans fólks og fræða aðra sem fara með rangt mál eða beita jafnvel hatursorðræðu, þannig getur sís fólk notað forréttindi sín til góðs. Stjórnvöld og samfélagið allt þurfa að taka höndum saman við að stuðla að aukinni jákvæðri vitundarvakningu og sýnileika hópsins. Auk þess er nauðsynlegt að ráðast í beinar aðgerðir til að bæta réttindastöðu trans fólks í íslensku samfélagi og leiðrétta það misrétti sem þau þurfa að sæta.

Langar þig að fræða þig meira um málefni trans fólks?

Rannsóknarskýrslur Birtu og Birtu voru gefnar út í september og eru aðgengilegar á vef Kvenréttindafélagsins og Stjórnmálafræðideildar HÍ. Þar má lesa mun ítarlegri greiningu á niðurstöðum beggja rannsókna. Enn fremur verður haldið málþing á útgáfudegi þessa blaðs, þann 21. október kl. 11:40-13:10, í Odda. Þar verður greint frá niðurstöðum rannsóknanna og í kjölfarið verður haldið pallborð þar sem staða trans fólks og kvára í íslensku samfélagi verður rædd. Öll eru velkomin og hvött til að mæta.

Hver er staða trans fólks á Íslandi?